Płodowy zespół alkoholowy FAS
Choć wielu ludzi dobrze rozumie, czym jest uszkodzenie mózgu, które następuje po urodzeniu dziecka, to dzieci mające prenatalne uszkodzenia są zagadką. Nie wszyscy wiedzą, że część tych uszkodzeń spowodowanych jest piciem alkoholu przez matkę w czasie ciąży.
O syndromie FAS i innych zaburzeniach u dzieci matek spożywających alkohol w okresie ciąży wiadomo na świecie od dawna. FAS został opisany w USA przez Jonesa i Smitha w 1973 roku. Badania nad wpływem alkoholu na ciążę prowadzone były nie tylko za oceanem. Europejski dorobek badawczy jest imponujący, żal tylko, że publikowane wyniki badań nie są przyjmowane z należytą uwagą, na jaką zasługują. Podam kilka przykładów.
W 1968 roku w Nantes (Francja) rezultaty pierwszych badań nad FAS opublikował Lemoine. Prowadził on swoje badania przez blisko 30 lat. Obserwował losy dzieci matek pijących, towarzysząc im niemal od sali porodowej. Wyniki badań były szokujące:
- spośród 50 pacjentów z pełnoobjawowym syndromem FAS ,5 zmarło w dzieciństwie z powodu zaburzeń pracy serca i oddychania;
- spośród 28 osób z umiarkowanym FAS, 2 popełniły samobójstwo w wieku dorosłym, a 5 innych podejmowało próby samobójcze.
Po przebadaniu 99
pacjentów z FAS Lemoine doszedł do
wniosku, że problemy umysłowe (opóźnienia umysłowe i zaburzenia zachowania)
najbardziej nasilały się u nich w wieku dorosłym. To niezwykłe badanie
przeprowadzone przez Lemoine i jego syna lekarza , nigdy nie zostały
potraktowane przez świat z należytą uwagą. Do chwili obecnej badania te nie
zostały przetłumaczone na żaden inny język.
Lemoine przebadał także 16 byłych pacjentów, którzy jako dzieci nie
manifestowali objawów FAS, choć
urodzili się z matek alkoholiczek i mieli opóźniony rozwój psychomotoryczny.
Odkrył, że w wieku dorosłym osoby te miały problemy z zachowaniem norm
społecznych, przejawiały zaburzone zachowanie i nie były w stanie utrzymać
stałej posady. Sześć osób z tej grupy znalazło się w ośrodkach dla
niepełnosprawnych umysłowo. Ciekawe, że Lemoine dotarł również do 10 matek
wyleczonych z alkoholizmu, które urodziły zdrowe dzieci.
W pierwszym badaniu Lemoine przeprowadził niezwykłą obserwację. Przy okazji
szukania swych byłych pacjentów w rozmaitych instytucjach, rozmawiał z innymi
pacjentami, o których wiadomo było, że mieli matki alkoholiczki. Stwierdził, że
w 5 zakładach dla lekko upośledzonych 33 pacjentów (20% wszystkich
przebywających w zakładach) miało matki alkoholiczki. Z tych 33 osób 25 miało
pełnoobjawowy FAS, 8 miało FAE,
efekty działania alkoholu na płód, poalkoholowy efekt płodowy) i nie posiadało
cech morfologicznych. W 3 zakładach dla dzieci i młodzieży Lemoine stwierdził,
że 14% małych pacjentów miało matki alkoholiczki (na 42 osoby 6 miało cechy
dysmorficzne).
Lemoine & Lemoine (1992) wyciągnęli wniosek, że istnieją poważne przesłanki
psychologiczne związane z FAS, które
wskazują na potrzebę długotrwałej, profesjonalnej pomocy, nawet wtedy, gdy brak
cech dysmorficznych.
W 1974 roku w rosyjskim szpitalu pediatrycznym swoje badania opublikował
Szurygin. Porównywał on 19 dzieci kobiet alkoholiczek, które urodziły się,
zanim ich matki stały się alkoholiczkami, z grupą 23 dzieci urodzonych, gdy ich
matki już nałogowo spożywały alkohol.
U dzieci z pierwszej grupy, które były w wieku 9-10 lat, występowały objawy
nerwicowe, emocjonalne i behawioralne. Miały one tendencję do ustępowania, w
miarę jak poprawiała się sytuacja domowa dzieci (leczenie matki lub zmiana
środowiska).
Dzieci matek pijących alkohol podczas ciąży wykazywały głębokie zaburzenia
ośrodkowego układu nerwowego (OUN), co manifestowało się już w niemowlęctwie.
Czternaścioro z 23 dzieci miało opóźnienia rozwojowe. Dzieci z drugiej grupy
miały organiczne uszkodzenie mózgu wskutek toksycznego działania alkoholu, na
które narażone były jeszcze przed narodzeniem.
Co to jest FAS?
Alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol
Syndrome – FAS) i inne zaburzenia poalkoholowe zaliczane są do grupy
fizycznych i umysłowych zaburzeń wrodzonych spowodowanych piciem alkoholu przez
kobietę w ciąży.
Pełnoobjawowy FAS spełnia 4
kryteria diagnostyczne:
- opóźniony wzrost zarówno przed, jak i po urodzeniu;
- uszkodzenie mózgu, którego skutkiem są zaburzenia neurologiczne, opóźniony rozwój, niedorozwój umysłowy, zaburzenia zachowania, trudności w uczeniu się;
- charakterystyczne rysy twarzy: małe oczodoły, krótki nos, płaska twarzoczaszka, wąska górna warga, mała szczęka, brak rynienki podnosowej;
- potwierdzone wywiadem spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciąży.
Alkohol jest czynnikiem,
który ma wpływ na rozwijający się płód. Z łatwością przenika przez łożysko. To,
czy dziecko będzie miało cechy charakterystyczne dla zespołu FAS, zależy od
ilości wypijanego alkoholu. Mózg rozwija się przez cały okres ciąży i narażenie
go na działanie alkoholu w jakimkolwiek momencie ciąży, może wpłynąć na jego
prawidłowy rozwój.
Mózg dzieci narażonych na działanie alkoholu w życiu płodowym ma trudności z:
- gromadzeniem informacji;
- wiązaniem nowych informacji z uprzednimi doświadczeniami;
- pamięcią – zwłaszcza krótką – tą, która pozwala funkcjonować w codziennym życiu (dzieci zapominają o podstawowych życiowych sprawach i obowiązkach, mają trudności z zapamiętaniem daty urodzenia lub miejsca zamieszkania);
- wykorzystaniem informacji.
Dzieci z syndromem FAS mają także
problemy z:
- myśleniem abstrakcyjnym – abstrakcyjne myślenie stanowi niewidzialną podstawę funkcjonowania świata;
- myśleniem przyczynowo -skutkowym, wyobraźnią – osoby z FAS nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego nie doświadczyły;
- uogólnianiem – brakuje im plastyczności w procesie myślenia;
- poczuciem czasu – nie potrafią dopasować pewnych czynności do określonych godzin, nie rozumieją cyklicznej natury zjawisk.
Choć wielu ludzi dobrze
rozumie, czym jest uszkodzenie mózgu, gdy nastąpi ono po urodzeniu dziecka, to
jednak dzieci mające prenatalne uszkodzenia są zagadką. Ponieważ nie ma tutaj
zachowań “sprzed” np. choroby, wypadku lokomocyjnego, do których
można się ustosunkować i porównać zachowanie, ludzie często mają trudności ze
zrozumieniem, czym jest upośledzenie, które towarzyszy FAE. W dodatku objawy
mogą być tak subtelne, że pozostają nierozpoznane i trudno je odróżnić od
innych zachowań będących rezultatem trudnego porodu lub zażywania przez matkę
leków.
Zanim dziecko zamanifestuje dysfunkcjonalne zachowanie, istnieje pokusa, żeby
rozpoznać to raczej jako skutek urazu mającego miejsce po urodzeniu (np. uraz
okołoporodowy, niedotlenienie) niż prenatalnego.
Dzieci z FAS mają uszkodzenie mózgu, ponieważ doświadczyły działania alkoholu w
życiu płodowym. Alkohol zaburza proliferację i migrację komórek mózgowych,
czego skutkiem są zaburzenia strukturalne w jego rozwoju. Prenatalne działanie
alkoholu może także zaburzyć elektrofizjologię i neurochemiczną równowagę
mózgu, dzięki czemu bodźce nie są transmitowane tak skutecznie i dokładnie, jak
powinny. U niektórych dzieci z FAS system połączeń synaptycznych w mózgu jest
dysfunkcjonalny i powoduje niewłaściwą pracę receptorów. Prenatalne działanie
alkoholu nie zawsze powoduje te pierwotne zaburzenia, podobnie jak zapalenie
mózgu nie zawsze pozostawia jakieś uszkodzenie mózgu. Ale kiedy tak się stanie,
uszkodzenie utrzymuje się przez całe życie.
Inne zaburzenia
Dokumentacja na temat specyficznych zaburzeń u osób z FAS powinna pomóc w
wyjaśnieniu ich trudności w przystosowaniu się do życia. Dzięki zrozumieniu,
które części mózgu są zaburzone, fachowcy powinni mieć większe możliwości
prowadzenia skutecznych interwencji.
Badania wskazują także na częste zaburzenia pamięci słuchowej, zwłaszcza
materiału werbalnego u dzieci z FAS. Słyszenie jest zaburzone nawet wtedy, gdy
osoby te mają IQ w normie. Zaburzenia manifestowane są w rozmaity sposób.
Inni badacze obserwowali zaburzenia pamięci przestrzennej u dzieci z FAS.
Najczęściej miały one trudności z rozpoznaniem wcześniej obserwowanych obiektów
i zaburzone postrzeganie, co może być związane z dysfunkcją hipokampa. Badacze
doszli do wniosku, że dzieci z FAS nie potrafią odwzorować relacji
przestrzennych. W zadaniach związanych z kopiowaniem rysunków widać wyraźnie,
że dzieci z FAS mają z tym problemy i częściej pojawiają się u nich błędy
jakościowe niż u dzieci z grupy kontrolnej. Mają także trudności z narysowaniem
z pamięci zegara i z rysowaniem wskazówek na konkretnej godzinie. Jest to tzw.
apraksja konstrukcyjna. Inne badania sugerowały, że wiele osób z FAS ma
zaburzenia funkcji wykonawczych, w skład których wchodzą kształtowanie,
planowanie i realizowanie celów, które często są związane z funkcją płatów
czołowych.
Diagnostyka syndromu FAS dopiero rozwija się w Polsce. Wiedza na temat
uszkodzeń mózgu wywołanych alkoholem jest niewystarczająca i zbyt słabo
upowszechniana w środowisku medycznym. Również psycholodzy i pedagodzy nie
dysponują narzędziami diagnostycznymi umożliwiającymi rozpoznanie FAS. Omawiana
problematyka powinna być także przybliżona terapeutom, gdyż to właśnie do nich
zwracają się po pomoc rodzice i opiekunowie dzieci z alkoholowym zespołem
płodowym. Rodzice są zaniepokojeni “niewyuczalnością” dziecka i
brakiem efektów rozwojowych. Określają je jako niewspółmierne do ogromnego
wysiłku i pomocy udzielanej dziecku. A efekty są znikome, ponieważ dzieci z
syndromem FAS nie przyswajają wiedzy przekazywanej w tradycyjny sposób, ich
mózg pracuje w innym trybie. Potrzebuje on ukierunkowanej stymulacji, żeby
poprawnie gromadzić informacje z otaczającego świata i właściwie wykorzystywać
je w życiu.
Opracowała:
Małgorzata Furtak
Źródła:
Internet: fasfundacja.pl
www.poradnikzdrowie.pl
